Τεχνική Έκθεση ΘΕΜΑ: Επεμβάσεις Συντήρησης στον Αρχαιολογικό Χώρο του Αζοριά

25 Ιουνίου 2003

Η παρακάτω έκθεση αναφέρεται στις εργασίες στερέωσης των τοιχοδομών στον αρχαιολογικό χώρο του Αζοριά που πραγματοποιούνται για πρώτη φορά την περίοδο αυτή και κατόπιν αιτήματος της ΚΔ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων για άμεση στερέωση των αποκαλυφθέντων αρχιτεκτονικών λειψάνων.

Οι εργασίες, που άρχισαν μόλις δύο εβδομάδες πριν, πραγματοποιούνται από την Σ. Χλουβεράκη, επικεφαλή του εργαστηρίου συντήρησης του ΙΝΣΤΑΠ – Κέντρο Μελέτης Ανατολικής Κρήτης, με ομάδα ειδικευμένων εργατών και την επίβλεψη και τις οδηγίες του Αλέξανδρου Νικάκη, Επικεφαλή Συντήρησης στην ΚΔ’ ΕΠΚΑ.

Αρχαιολογική Έρευνα
Ο αρχαιολογικός χώρος εκτείνεται στην ομαλή κορυφή ενός του λόφου στο δρόμο που οδηγεί από το Καβούσι στην Αύγο και σε υψόμετρο 365 μέτρων (Σχ 1, Φωτ. 1). Η έρευνα πραγματοποιείται από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών με άδεια του Ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού και την επίβλεψη της ΚΔ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Η ανασκαφικές εργασίες επικεντρώνονται στην κορυφή της Νότιας Ακροπόλεως και έχουν φέρει στο φως σημαντικές πληροφορίες που αφορούν την οργάνωση του οικισμού κατά τον 6ο αιώνα π.Χ. αλλά και την πολύπλοκη ιστορία του χώρου που φέρει ίχνη κατοίκησης από την Εποχή του Χαλκού, την Εποχή του Σιδήρου, την Αρχαϊκή και Ελληνιστική Περίοδο.

Η αρχαιολογική σκαπάνη έχει μέχρι στιγμής αποκαλύψει αρκετά σπίτια της Αρχαϊκής Περιόδου με ενδιαφέρουσα ποικιλομορφία στον σχεδιασμό και την ιστορία τους, καθώς και ένα δημόσιο συγκρότημα που περιλαμβάνει κεντρικές αποθήκες, μαγειρεία, και περιοχή για τελετουργικές εκδηλώσεις (Σχ. 2) Η έρευνα αυτή συμβάλλει ουσιαστικά στην κατανόηση της Ιστορίας της Κρήτης κατά τον 6ο και 5ο αιώνα π.Χ.

Γεωλογικά Χαρακτηριστικά της Περιοχής
Ο λόφος του Αζοριά που υψώνεται ανατολικά αλλούβιων ιζημάτων όπου έχει θεμελιωθεί ο σύγχρονος οικισμός του Καβουσίου, αποτελείται από εναλλασσόμενους ορίζοντες με πλακώδης κρυσταλλικούς ασβεστόλιθους συνήθως υποκύανους με λεπτές διαστρώσεις η και βολβούς πολύ λεπτόκοκκου πυριτόλιθου και φυλλίτες κυρίως σερικιτικούς, σκοτινότεφρους, υποπράσινους η βυσινόχροες. Οι φυλλίτες περιέχουν ενστρώσεις ψαμμιτών, χαλαζιτών, κροκαλοπαγών, και σκοτεινόχρωμων πλακωδών κρυσταλλικών ασβεστόλιθων.

Στην περιοχή επίσης συναντώνται δολομίτες τεφροί, σκοτεινότεφροι, ή μαύροι βιτουμενώδους οσμής ενίοτε οωλιθικοί, η κρυσταλλικοί κατά θέσεις. Συνήθως συμπαγής μάζας και σπανιότερα παχυστρωματώδης έως και μεσοστρωματώδης (Παπασταματίου 1959).

Η ταξινόμηση και πετρογραφική ανάλυση των δομικών υλικών του αρχαίου οικισμού βρίσκεται σε εξέλιξη.

Δομικά Υλικά
Το κύριο δομικό υλικό που έχει χρησιμοποιηθεί στην κατασκευή των οικοδομημάτων του Αζοριά αποτελείται από τα πετρώματα που περιγράφηκαν παραπάνω. Οι τοίχοι έχουν χτιστεί με πέτρες που έχουν συλλεχθεί από την γύρω περιοχή χωρίς κάποια ιδιαίτερη επεξεργασία μορφοποίησης. Βέβαια οι ορίζοντες των εστρωμένων ασβεστόλιθων μπορούν να δώσουν δόμους αρκετά κανονικού σχήματος αν κανείς εκμεταλλευτεί την σχιστότητα στρώσης. Κατά την Αρχαϊκή περίοδο έχουν χρησιμοποιηθεί ογκώδης κυρίως δόμοι ακανόνιστου σχήματος. Ο τοίχος στην φωτογραφία 2 αποτελεί ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα τους είδους των πετρωμάτων που έχουν χρησιμοποιηθεί καθώς και της δομικής τεχνικής. Το συνδετικό υλικό που έχει χρησιμοποιηθεί αποτελείται από χώμα, και συνεπώς αντιμετωπίζουμε τον άμεσο κίνδυνο της έκπλυσης του από το νερό της βροχής που θα έχει ως αποτέλεσμα την χαλάρωση και κατάρρευση τμημάτων της τοιχοδομής.

Προηγούμενες Επεμβάσεις Συντήρησης στο Χώρο
Καθότι η ανασκαφική έρευνα στο χώρο άρχισε το 2002 δεν έχουν ακόμα πραγματοποιηθεί συστηματικές επεμβάσεις συντήρησης. Μετά το τέλος της πρώτης περιόδου και μετά από συμβουλή της γράφουσας πάρθηκαν κάποια προληπτικά μέτρα για την προστασία των τοίχων και κυρίως εκείνων που παρουσίαζαν κλίση και μετατόπιση του κέντρου βάρους τους. Πρόκειται για ξύλινες κυρίως κατασκευές που είναι απόλυτα αντιστρεπτές και αποσκοπούν στην αντιστάθμιση του μετατοπισμένου βάρους των τοίχων. Οι κατασκευές αυτές παραμένουν στο χώρο μέχρι να ολοκληρωθεί μια πιο μόνιμου τύπου στερεωτική επέμβαση.

Επεμβάσεις Καθαρισμού – Στερέωσης
Το κύριο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν τα οικοδομήματα που πρόκειται να στερεωθούν είναι η χαλάρωση των πέτρινων δόμων λόγω της έκπλυσης του συνδετικού υλικού από την βροχή σε συνδυασμό με την μετατόπιση του βάρους.

Προκειμένου να προστατευτούν τα οικοδομήματα από την επίδραση των εντόνων καιρικών φαινομένων που επικρατούν στην περιοχή κατά την διάρκεια των χειμερινών μηνών κρίθηκε απαραίτητη η λήψη βασικών σωστικών μέτρων όπως η στερέωση των αρμών ή αρμολόγηση μετά και από αίτημα της αρμόδιας εφορείας αρχαιοτήτων.

Συγκεκριμένα από την ΚΔ’ ΕΠΚΑ κρίθηκε απαραίτητη η συστηματική αρμολόγηση ολόκληρου του οικισμού που βρίσκεται ήδη εκτεθειμένος και στην συνέχεια σε κάθε ανασκαφική περίοδο σταδιακή αρμολόγηση παράλληλα με τον καθαρισμό του χώματος και των πεσμένων λίθων έτσι ώστε κάθε τμήμα που αποκαλύπτεται να συγκρατείται άμεσα με την στερέωση των αρμών του.

Απαραίτητος κρίθηκε επίσης και ο καθαρισμός χόρτων και η αποξήρανση και απομάκρυνση θάμνων που έχουν τις ρίζες τους ανάμεσα στους δομικούς λίθους.

Προκειμένου να απομακρυνθούν οι θάμνοι χωρίς να προκαλέσουν ζημιά στην τοιχοδομή, κόβονται πρώτα τα κλαδιά τους και στην συνέχεια γίνονται επανειλημμένες ενέσεις με Round up 1:1 με νερό έως ότου ο κορμός και οι ρίζες να ξηραθούν και να συρρικνωθούν. Στη συνέχεια απομακρύνονται με απλό τράβηγμα χωρίς να προκαλέσουν ζημιές στον τοίχο. Η απομάκρυνση των θάμνων δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί αφού υπάρχουν αρκετοί απ αυτούς διάσπαρτοι στον χώρο και η ξήρανση τους χρειάζεται χρόνο και παρακολούθηση.

Σύσταση και Αναλογία Κονιάματος Αρμολόγησης
Αρχικός σκοπός της γράφουσας ήταν η χρήση του κονιάματος που υπεδείχθη στην γράφουσα από μελέτη της Ε. Ηλιάδου, Χημικό Μηχανικό και Σ. Ψυχογιοπούλου, Γεωλόγο, υπαλλήλους της Διεύθυνσης Συντήρησης, μετά από επίσκεψή τους ( Μαϊος 2002) για την μελέτη του αρχαιολογικού χώρου του Μόχλου, εφόσον αυτό θα έδειχνε καλή συνεκτικότητα και αντοχή μετά την εφαρμογή και έκθεσή του στο χώρο για ένα ολόκληρο χρόνο. Στο μείγμα δεν περιέχεται τσιμέντο και τα αδρανή έχουν επιλεχθεί έτσι ώστε να παρουσιάζουν κακή κοκκομετρία για να έχουμε ένα αρκετά πορώδες κονίαμα, πράγμα απαραίτητο για την αντοχή του.

Πρόκειται για υδραυλικό κονίαμα με ενεργά μέρη ασβέστη και ποζολάνα και με χαλαζιακή και ασβεστιτική άμμο ως αδρανή.

Χρησιμοποιείται αναλογία 4,5 μερών αδρανών σε 2,5 μέρη ενεργών. Δίνεται αναλυτικά η σύσταση και αναλογία του κονιάματος:

Σβησμένος Ασβέστης: 2 ½ μέρη

Μηλαϊκή γη 1½ μέρος

Χαλαζιακή Άμμος: 3 μέρη

Ασβεστιτική Άμμος: 1 ½ μερος

Απιονισμένο νερό σε αναλογία τέτοια, ώστε το κονίαμα να παραμένει σφιχτό και να μπορεί να εφαρμοστεί με πλάσιμο στο χέρι (περίπου 1 ½ μέρος).

Η κοκκομετρία των υλικών κυμαίνεται στα 0,5-3 χιλιοστά με ελάχιστες προσμίξεις χοντρότερων κόκκων που φτάνουν τα 4-5 χιλιοστά. Κρίνεται σκόπιμο να μην κοσκινίζονται τα αδρανή αφού η κοκκομετρία αυτή προσδίδει ένα καλό πορώδες στο κονίαμα ενώ συγχρόνως επιτυγχάνεται πιο ικανοποιητικό αισθητικό αποτέλεσμα τόσο χρωματικά όσο και σε υφή.

Το κονίαμα αυτό αφού εφαρμόστηκε και εκτέθηκε για ένα περίπου χρόνο στον αρχαιολογικό χώρο του Μόχλου, αξιολογήθηκε από τον υπεύθυνο συντηρητή της ΚΔ’ ΕΠΚΑ, Α. Νικάκη και την γράφουσα βάση μακροσκοπικής παρατηρήσεως.

Το κονίαμα αυτό κρίθηκε αρκετά σαθρό, αφού έχει ήδη εκπλυθεί από το νερό της βροχής, τρίβεται με το χέρι και μπορούν να αποσπαστούν ακόμα και τμήματα αυτού ενώ μερικοί από τους λίθους που στερεώθηκαν με αυτό έχουν ήδη καταρρεύσει κατά την πάροδο του πρώτου χειμώνα.

Βάση των παραπάνω παρατηρήσεων και από συ΄ζητηση του Α. Νικάκη με την Κα Ε Ηλιάδου αποφασίστηκε η προσθήκη λευκού τσιμέντου στην παραπάνω σύσταση κονιάματος σε αναλογία 15%. Μέχρι στιγμής έχουν γίνει μικρής έκτασης στερεώσεις όπου στους δύο πρώτους τοίχους έχουμε εφαρμόσει το κονίαμα χωρίς τσιμέντο ενώ στους υπόλοιπους έγινε προσθήκη λευκού τσιμέντου μετά από την προαναφερθείσα συμφωνία (βλ. Σχ.3).

Η συμπεριφορά και των δύο αυτών κονιαμάτων παρακολουθείται και αξιολογείται καθημερινά από τον Α. Νικάκη και την γράφουσα. Παρατίθενται αντιπροσωπευτικές φωτογραφίες από την τεκμηρίωση των εργασιών συντήρησης (Φωτ 3-7).

Έρευνα και επιλογή υλικών

Κατά το έτος 2002 και με την ευκαιρία της μελέτης για την συντήρηση του αρχαιολογικού χώρου του Μόχλου που εκτελείται από την ίδια ομάδα, έγινε μία έρευνα αγοράς και συλλογή υλικών από όλες τις μάνδρες οικοδομικών υλικών στην περιοχή Ιεράπετρας και Αγίου Νικολάου καθώς και από μία μάνδρα που βρίσκεται στο χωριό Σφάκα, το πλησιέστερο στον Αρχαιολογικό χώρο. Δεδομένου του ότι οι μάνδρες αυτές προμηθεύονται υλικά από κοντινά τους λατομία, θεωρήθηκε ότι τα πετρώματα από τα οποία προέρχονται η ασβεστιτική και χαλαζιακή άμμος θα είναι συγγενή με το πέτρινο δομικό υλικό του χώρου. Συλλέχθηκαν συνολικά 14 δείγματα άμμου από τα οποία τα 6 χαλαζιακής και τα 8 ασβεστιτικής σύστασης. Μέρος από όλα τα δείγματα στάλθηκαν στη Διεύθυνση Συντήρησης ώστε να εκτιμηθούν από τους υπεύθυνους για την επίβλεψη του έργου. Από τα ασβεστιτικά δείγματα θεωρήθηκαν κατάλληλα μόνο τα τέσσερα που έχουν γκρίζο χρώμα για λόγους αισθητικής κυρίως. Για να επιλέξουμε ένα από τα τέσσερα γκρίζα δείγματα κάναμε μία μέτρηση της αγωγιμότητας τους για να προσδιορίσουμε την περιεκτικότητα σε άλατα. Τα δύο καλύτερα δείγματα ήταν η ασβεστιτική άμμος από την μάνδρα Δατσέρη στον Άγιο Νικόλαο η οποία προέρχεται από νταμάρι στην περιοχή της Κριτσάς με αγωγιμότητα 74μS και η ασβεστιτική τη μάνδρα του χωριού Σφάκα που προέρχεται από κοντινό λατομείο, με αγωγιμότητα 103μS. Προτιμήθηκε αυτή της Σφάκας που δίνει μια πιο φυσική απόχρωση γριζοκαφέ αντί του καθαρού γκρίζου που δίνει αυτή του Δατσέρη.

Από τα χαλαζιακά δείγματα επιλέχθηκε επίσης αυτό της Σφάκας λόγω της χαμηλότερης αγωγιμότητας (140μS), καταλληλότερης κοκκομετρίας αλλά και λόγω του ότι είχε το πιο σκούρο χρώμα, παράγοντας σημαντικός για το αισθητικό αποτέλεσμα. Παράλληλα μετά από σύσταση της Ε. Ηλιάδου, πραγματοποιήθηκε επίσκεψη στην εταιρία «Πετροτεχνική» στην Αγία Βαρβάρα του Νομού Ηρακλείου για την προμήθεια σβησμένου ασβέστη και Μηλαϊκής γης. Η εταιρία αυτή διαθέτει υλικά πολύ καλής ποιότητας, που συνοδεύονται από αναλύσεις σύστασης και κοκκομετρίας και χρησιμοποιούνται ήδη τα τελευταία χρόνια στο πρόγραμμα συντήρησης του ανακτόρου της Κνωσσού.

Για να αποφευχθεί το αναμενόμενο αισθητικό πρόβλημα της χρωματικής αντίθεσης χρησιμοποιείται χώμα από το χώρο που εφαρμόζεται σαν λάσπη με πινέλο πάνω στο νωπό κονίαμα. Η εφαρμογή χώματος πάνω στο κονίαμα γίνεται την δεύτερη μέρα ώστε να μην εμποδίζεται ο σωστός αερισμός και διαβροχή του κονιάματος κατά το πρώτο εικοσιτετράωρο.

Δεν είναι ακόμα γνωστό πια θα είναι η τελική αισθητική αυτών των κονιαμάτων αφού περιμένουμε την πάροδο των χειμερινών μηνών για να φανεί κατά πόσο το χώμα θα έχει διεισδύσει επιφανειακά και αν θα παραμείνει στο κονίαμα μία χροιά συμβατή με την γενική εικόνα του χώρου.

Προετοιμασία Κονιάματος – Μέθοδος Εφαρμογής
Εκτός από την σύνθεση του κονιάματος, ένας καθοριστικός παράγοντας για την επιτυχία της αρμολόγησης είναι η προετοιμασία του και η μέθοδος εφαρμογής του. Η μεθοδολογία που ακολουθείται περιγράφεται παρακάτω:

Προετοιμασία κονιάματος:
Α. Ξηρή ανάμειξη της θηραϊκής γης και των αδρανών για 15 περίπου λεπτά με ηλεκτρικό αναδευτήρα.

Β. Παραμονή του ξηρού μείγματος κονιάματος για 15 λεπτά ώστε να κατακαθίσουν τα υλικά.

Γ. Δεύτερη ανάδευση με πρόσθεση ασβέστη και νερού μέχρι το μείγμα να γίνει απόλυτα ομοιογενές.

Μέθοδος εφαρμογής:

Α. Καθάρισμα των χαλαρών υλικών που βρίσκονται μέσα στον αρμό σε βάθος περίπου 5 εκατοστών όπου αυτό είναι δυνατό (φωτ.3)

Β. Διαβροχή του αρμού και των γύρω λίθων ώστε να αποφευχθεί η απορρόφηση του νερού από το κονίαμα.

Γ. Εφαρμογή του κονιάματος στον αρμό με το χέρι η με μικρές σπάτουλες καλλιτεχνίας ώστε να διατηρηθεί όσο πιο καθαρό γίνεται το λίθινο δομικό υλικό γύρω από τους αρμούς (φωτ. 4)

Δ. ‘Χτύπημα’ ή ‘συμπίεση’ του κονιάματος μετά την αρχική στερεοποίηση του, αφού δηλαδή τραβήξει λίγο και εξατμιστεί το νερό που περιέχει. Το στάδιο αυτό αποτελεί ίσως το πιο σημαντικό μέρος των εργασιών αφού έτσι επιτυγχάνεται καλύτερη πρόσφυση στο λίθινο υλικό, μεγαλύτερη εσωτερική συνοχή του κονιάματος καθώς και αποφυγή του τριχιάσματος ή της ρηγμάτωσης που προκαλείται από την εξάτμιση του νερού. Παράλληλα σπάει και απομακρύνεται η κρούστα από λεπτά αδρανή που δημιουργείται στην επιφάνεια κατά το στρώσιμο του κονιάματος δημιουργώντας έτσι μια πιο αδρή επιφάνεια με το κατάλληλο πορώδες και πολύ πιο ευπαρουσίαστη υφή. Το χτύπημα του κονιάματος μπορεί να γίνει μα ένα κατάλληλα διαμορφωμένο ξύλο η με την πίσω μεριά ενός καλεμιού ανάλογα με το μέγεθος του αρμού. Είναι δε πολύ σημαντικό το ‘χτύπημα’ να γίνει στο σωστό χρόνο πριν δηλαδή το κονίαμα σκληρύνει πολύ πράγμα που εξαρτάται από τις καιρικές συνθήκες. Για το λόγο αυτό απαιτείται συνεχής παρακολούθηση και δοκιμές ώστε να επιτευχθεί το επιθυμητό αποτέλεσμα.

Δ. Καθαρισμός των λίθων γύρω από τον αρμό με χορτόβουρτσες αμέσως μετά το χτύπημα αφού τα περισσεύματα του κονιάματος έχουν στεγνώσει και μπορούν να βουρτσιστούν (φωτ.5).

Ε. Σκέπασμα των αρμολογημένων τμημάτων με υγρή λινάτσα και συνεχής διαβροχή του υφάσματος για τις πρώτες 10 ημέρες τουλάχιστον (φωτ. 6)

Όλα τα στάδια των εργασιών τεκμηριώνονται φωτογραφικά πριν, κατά την διάρκεια και μετά την επέμβαση .

Θέσεις Πρώτης Επέμβασης
Οι πρώτες εργασίες στερέωσης πραγματοποιήθηκαν στην Περιοχή Β της Νότιας Ακροπόλεως. Οι ακριβείς θέσεις επέμβασης έχουν σημειωθεί στο σχέδιο 3 όπου φαίνονται και οι εφαρμογή των διαφορετικών κονιαμάτων που συζητήθηκαν παραπάνω. Η Στερέωση συνεχίζεται με σκοπό να ολοκληρωθεί μεγαλύτερο δυνατό μέρος του χώρου προκειμένου να μην τεθούν σε κίνδυνο για δεύτερη συνεχή οι τοιχοδομές. Αναλυτικότερη έκθεση θα κατατεθεί μετά το πέρας των εργασιών.

Βιβλιογραφία
CHLOUVERAKI, S. 2000, ‘Traditional Techniques of Site Consolidation on Central and East Crete Over the Past 20 Years’ Abstract in ‘Tradition and Innovation, Advances in Conservation” Contributions to the IIC Melbourne Congress.

HAGGIS, D., MOOK, M., SNYDER, L., Excavations at Azoria 2002, Hesperia, forthcoming

ΠΑΠΑΣΤΑΜΑΤΙΟΥ, Ι. 1959, Γεωλογικός Χάρτης ΙΓΜΕ